Człowiek Oświecenia

W 2023 r. przypada 200. rocznica śmierci księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego. Jest to postać o wielu zasługach dla Rzeczypospolitej i związanego z Siedlcami.

Był  generałem ziem podolskich, polityka, dramatopisarza, teoretyka sztuki, literata, polskiego męża stanu, wybitnego przedstawiciela doby Oświecenia. 
Czartoryski, który na chrzcie otrzymał imiona Adam Kazimierz Joachim Ambroży Marek, był synem Augusta Czartoryskiego, wojewody ruskiego i Zofii z Sieniawskich, primo voto Denhoffowej.

Urodził się 1 grudnia 1734 r. w Gdańsku. Był stryjecznym bratem właścicielki Siedlec, Aleksandry z książąt Czartoryskich Ogińskiej, córki Michała Fryderyka i Eleonory Moniki z Woldsteinów. Ciotecznym bratem Adama Kazimierza był Stanisław Poniatowski, syn Konstancji z Czartoryskich i Stanisława, przyszły król Polski. Za sprawą rodzinnych postanowień w 1761 r. w Wołczynie poślubił młodziutką Izabelę Fleminżankę, siostrzenicę Aleksandry Ogińskiej, jedyną córkę hrabiego Jerzego Flemminga.

Z Podlasiem i Lubelszczyzną Adam Kazimierz Czartoryski związany był dzięki posiadanym majątkom. Najbardziej znany z nich to Puławy, w których za sprawą właścicieli tętniło życie polityczne i kulturalne doby Sejmu Wielkiego. Po rodzicach odziedziczył dobra międzyrzeckie, a po śmierci Aleksandry Ogińskiej w 1798 r. - Siedlce wraz z otaczającymi je folwarkami. Siedlce, których na krótko stał się dziedzicem, znał, bywał tu bowiem wielokrotnie nie tylko w wieku dorosłym, ale i w młodości u swych dziadków - Kazimierza i Izabelli z Morsztynów.

W 1807 r. we Lwowie został podpisany przez plenipotenta Izabeli i Adama Czartoryskich z rządem austriackim kontrakt dotyczący zamiany dóbr siedleckich na dobra rządowe Tarnogóra, Puchaczów, Zakrzówek i Przybysławice. Pałac Ogińskiej stał się siedzibą władz administracyjnych, a Siedlce - miastem rządowym. Jedynie kaplica, w której spoczęły szczątki Ogińskiej, została zabezpieczona przez księcia, na jej utrzymanie przeznaczył specjalny kapitał.

Adam Kazimierz od wczesnej młodości wykazywał szczególne zainteresowanie literaturą starożytną, dziejami Polski i powszechnymi. Planując karierę syna Zofia i August Czartoryscy zapewnili mu wszechstronne i staranne wykształcenie. Początkowo kształcił się pod kierunkiem francuskiego dyplomaty L. A. Duperrona Castéry. Kolejnym wychowawcą Adama Kazimierza był jezuita Monet. W wieku osiemnastu lat został wysłany w podróż po Europie: studiował w Dreźnie, Brukseli i we Włoszech. W 1755 r. wyjechał z misją dyplomatyczną do Wiednia, a w 1757 r. – do Anglii. To podróż do Anglii autorzy biogramów Czartoryskiego określają, jako czas studiów „życiowo – społecznych”. Poznał tam między innymi Williama Murraya, lorda Mansfield, brytyjskiego prawnika, polityka i sędziego, na którym uzdolniony, towarzyski młodzieniec zrobił duże wrażenie. W Anglii zaznajamiał się ze współczesną filozofią, literaturą, prawem, zasadami angielskiej konstytucji i polityką. Po powrocie do kraju angażowany był przez ojca i stryja w życiu publicznym. W 1756 r.  posłował do sejmu, otrzymał również – po ojcu –  godność generała ziem podolskich. 

August Czartoryski widział syna na tronie polskim. On sam nie podzielał jednak ojcowskich ambicji. Podczas swojego pobytu w Petersburgu, dokąd wysłany został w celu uzyskania poparcia carycy, oświadczył ambasadorowi francuskiemu: „we mnie należy odróżnić dwie osoby: syna ks. Czartoryskiego pod władzą rodziny i samego ks. Adama”. Poparł w tych staraniach kuzyna – Stanisława Poniatowskiego. O wiele bardziej wolał pracę naukową oraz działania na rzecz wychowania młodego pokolenia i to w tych  dziedzinach wykazał wiele energii i talentów.

Po śmierci Augusta III ks. Adam Kazimierz został posłem na sejmik w Wiszni, potem marszałkiem konfederacji województwa ruskiego, a następnie marszałkiem sejmu konwokacyjnego w 1764 r. Podczas pierwszego posiedzenia izb wygłosił pełną entuzjazmu i miłości do ojczyzny mowę. Mówił m.in.: „Rady nasze wszystkie bez końca, sejmy bez skutku, a królestwo to jest jak dom przechodni, jak gmach wiatrami skołatany, jak machina z gruntu zbutwiała i zawaliną grożąca, gdyby nie boską opatrznością wspierana”.

W obozie „Familii” pracował nad przebudową anarchicznego systemu rządów w Rzeczypospolitej. Razem z bp. Ignacym Krasickim, Franciszkiem Bohomolcem założył czasopismo „Monitor”, w którym krytykowano feudalizm szlachecki i magnacki oraz wady narodowe, tj. pijaństwo i karciarstwo, próżniactwo, tzw. modnisiostwo, czyli plotkarstwo, manię pojedynkowania się, panegiryzm, promowano natomiast tolerancję religijną, rozwój nauk przyrodniczych. „Monitor” redagowany był na wzór angielskiego „The Spectator”, a skierowany do kręgu wykształconych czytelników. 

W okresie Sejmu Czteroletniego posłował z województwa lubelskiego. Dom ks. Czartoryskich, Adama Kazimierza i Izabeli, stał się miejscem spotkań i rozmów na temat reform. Czartoryski dysponował zwartym obozem przyjaciół i adherentów, wybranych często na posłów z jego rekomendacji. Wg „Księgi wydatków dworskich podczas leciech 1788-1791”, autorka publikacji „Różne drogi do wolności. Puławy Czartoryskich na przełomie XVIII i XIX wieku” Alina Aleksandrowicz stwierdza, że Czartoryscy finansowali przyjazdy niektórych posłów do Puław w okresie limity sejmowej. Julian Ursyn Niemcewicz, zaufany ks. Adama i jego adiutant, podróżował do Puław na sympozjony „wtajemniczonych” w arkana wielkiej polityki. 

W okresie tym książę nawoływał do kultywowania rodzimych tradycji obyczajowych, do których zaliczał m.in. polski ubiór, śpiew, taniec i kuchnię. W „Listach” Doświadczyńskiego domagał się, aby wszyscy nosili strój polski, chociaż on sam „(...) ubierał się według mody z czasów Ludwika XV, zazwyczaj w surdut materialny jasno-zielony, lamowany żółtym futerkiem, w buty złotem haftowane i zawsze się pudrował, zarzuciwszy tylko noszenie warkocza”. [K. Chłędowski, "Z przeszłości naszej i obcej", Lwów 1935]

Wyjątkowe miejsce w życiu ks. Czartoryskiego zajmowała praca wychowawcza, kształcenie młodzieży oraz działalność kulturalna. Z wielką pasją zajął się otwartym w 1765 r. Korpusem Kadetów, którego był komendantem. Korpus Kadetów, potocznie nazywany Szkołą Rycerską, kształcił uczniów pochodzących z uboższej szlachty. Program kształcenia obejmował przedmioty ogólnokształcące, zwłaszcza ścisłe i języki obce oraz wojskowe – inżynierię wojskową, naukę fechtunku, strzelania, jazdy konnej. Uczono także tańca, muzyki i dobrych manier. Wychowankami ks. Czartoryskiego byli znani polscy patrioci, m.in. Tadeusz Kościuszko, Julian Ursyn Niemcewicz, Jakub Jasiński, Stanisław Mokronowski, Józef Sowiński. Wśród byłych kadetów znajdowali się zasłużeni generałowie napoleońscy, m.in. Karol Kniaziewicz i Michał Sokolnicki. 

Niemcewicz wspominając pobyt w Korpusie Kadetów, zwracał uwagę na ogromne zasługi Czartoryskiego w wychowaniu młodej generacji Polaków: „Największą atali nauką, największym dobrem były upominania księcia jenerała Czartoryskiego, komendanta naszego. Nie opuszczał on żadnej okoliczności by nie wpajać w młode serca nasze uczuć miłości ojczyzny, prawideł honoru, wstręt, oburzenia do tego wszystkiego, co przynosiło wstyd i zakałę. Dalszy bieg życia wielu bardzo kadetów dowiódł, jak prawidła tego szanownego, najlepszego nieodżałowanego męża głęboko w sercach ich zagnieździły się”. 

Został później członkiem Komisji Edukacji Narodowej oraz Członkiem Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej w 1779 r. Z Gdańskiem związany jako jeden z fundatorów obserwatorium astronomicznego założonego przez Nataniela Mateusza Wolfa na Biskupiej Górce. 

Wspominając zasługi księcia Adama Kazimierza nie można pominąć również działań na rzecz rozwoju polskiego teatru. Był zaangażowany w tworzenie warszawskiego teatru publicznego, który działał od 1765 r., założył również teatr w Korpusie Kadetów. 

Na początku lat 70. XVIII wieku Czartoryski przeszedł do współtworzenia sztuk oraz tekstów teoretycznych na temat twórczości teatralnej. Ukazały się wówczas utwory dramatyczne jego autorstwa: "Panna na wydaniu" (1771), "Dumny" (1774), "Bliźnięta"(1775), "Gracz" (1775), "Mniejszy koncept jak przysługa"(1777), "Kawa" (1779), "Koszyk pomarańczowy"(1798). Utwory te były wprawdzie adaptacjami tekstów francuskich dowodzą jednak talentu dramatopisarskiego autora. Świadczą o tym również teatralne szkice krytyczne jego autorstwa, m.in. „O dramatyce” i „Kalendarz teatrowy dla powszechnej narodu polskiego przysługi dany na rok przestępny 1780" (1779).

O różnorodności zainteresowań Czartoryskiego świadczy jego olbrzymia spuścizna rękopiśmienna. Obejmuje ona m.in. urywki prac z zakresu psychologii, historii i filologii. Wydawał niewiele, głownie dlatego, że odznaczał się wielkim krytycyzmem i dokładnością. Wielokrotnie podkreślał konieczność krytycznego wydania dzieła z zakresu historii literatury polskiej oraz czuwania nad czystością języka polskiego.

Katastrofa zaborów nie powstrzymała księcia w działaniach. Czartoryski powierzał opiece syna Adama Jerzego wielu Polaków, których wydobywał z więzień, wspierał finansowo.

Od 1802 do śmierci był generałem feldmarszałkiem w wojskach austriackich.28 czerwca 1812 został marszałkiem Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego. Odznaczony Orderem Orła Białego (1764), Orderem św. Stanisława (1765), rosyjskim Orderem Św. Andrzeja (1762), a w 1808 r. cesarskim Złotego Runa i carskim Orderem Św. Anny.

Zmarł 19 marca 1823 r. w Sieniawie. Pochowany został w kościele pw. Św. Krzyża w Warszawie. Wcześniej spoczęła tam również zmarła tragicznie jego córka Teresa oraz ojciec, August. Orszak pogrzebowy w ciągu 34 dni przebył trasę od Sieniawy do Warszawy. Uroczystości pogrzebowe odbyły się 22 kwietnia. Homilię i mowę pożegnalną wygłosił biskup krakowski i poeta, Jan Paweł Woronicz. 

(Wskazania bibliograficzne: Aleksandrowicz A., Różne drogi do wolności. Puławy Czartoryskich na przełomie XVIII i XIX wieku, Puławy 2011; Głowacka-Maksymiuk U., Aleksandra z Książąt Czartoryskich Ogińska, Siedlce 2003; Niemcewicz J.U., Pamiętniki czasów moich, Paryż 1848; Waniczkówna H., Czartoryski Adam Kazimierz, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. IV, Kraków 1938, s. 255).

Joanna Kowalik-Bylicka
Autorka jest adiunktem w Instytucie Historii UPH w Siedlcach

Ilustracja:
Josef Anton Kapeller (1761-1806), Portret Adama Kazimierza Czartoryskiego https://polona.pl/item/portret-adama-kazimierza-czartoryskiego-inc-dedie-a-sa-majeste-le-roi-aux-etats-de,NzkyNzU1ODc/0/#info:metadata