Doświadczanie świata zmysłami

Myśląc o zmysłach najczęściej wymieniamy zmysły zewnętrzne: wzrok, słuch, smak, węch. Tymczasem w rozwoju dziecka niezwykle istotne są też zmysły wewnętrzne tj. dotyk i propriocepcja.   

Każdy z nas jest naukowcem, który prowadzi doświadczenia, ale ich wyniki mogą być bardzo różne. Świat wokół nas doświadczamy bowiem przez nasze zmysły. Bodźce ze świata zewnętrznego odbieramy zmysłami, a przekazywane są one do odpowiednich części układu nerwowego. Tam następuje ich interpretacja i pojawia się reakcja na sytuację, w której się znajdujemy. Aby móc sprawnie codziennie funkcjonować, konieczna jest umiejętność wykorzystywania wszystkich doświadczeń zmysłowych w zintegrowany sposób. Myśląc o zmysłach najczęściej wymieniamy zmysły zewnętrzne: wzrok, słuch, smak, węch. W doświadczaniu świata i rozwoju dziecka niezwykle istotne są  zmysły wewnętrzne: dotyk, propriocepcja (czucie głębokie, kontrola mięśni), zmysł równowagi i ruchu (układ przedsionkowy).

Jeżeli brakuje umiejętności wykorzystywania otrzymanych przez zmysły informacji, to zaburzone jest płynne, codzienne funkcjonowanie. Są różne objawy błędów w przetwarzaniu doświadczania świata zarówno u dzieci, jak i u dorosłych.

Dość częste są błędy w przetwarzaniu informacji na temat siły ciężkości, równowagi i ruchu w przestrzeni. Dotyczy dzieci, które nie lubią zajęć na placu zabaw, takich jak huśtanie się, kręcenie czy zjeżdżanie, są nazbyt ostrożne, poruszają się powoli lub wolą siedzieć, wydają się uparte i unikają współpracy, źle się czują na ruchomych schodach, czy w windzie. (nietolerancja dziecka na ruch). Może też pojawić się lęk wysokości nawet na małym podwyższeniu, np. przy wchodzeniu i schodzeniu po schodach dziecko kurczowo trzyma się poręczy. Dziecko czuje zagrożenie przy zmianie pozycji głowy a nawet pochyleniem głowy podczas mycia włosów (niepewność grawitacyjna).

Problem z błędnym doświadczaniem świata przejawia się też, gdy dziecko nie zauważa lub wręcz lubi, gdy ktoś nim porusza. Na huśtawce nie czuje zawrotów głowy nawet po długim huśtaniu. 

Ma potrzebę ciągłego ruchu, kołysze się, uwielbia skakanie na trampolinie, czy na łóżku, wierci się na fotelu obrotowym, lubi zwisanie głową w dół. Uwielbia ryzyko np. biega wśród huśtawek lub karuzeli w ruchu na placu zabaw. Można też zauważyć kopanie piętami w krzesło, uderzanie głową, obgryzanie paznokci, „strzelanie” palcami. Uwagę zwrócić powinny ponadto pogryzione ołówki, zabawki, sznurki od kapturów, jak też mocno zawiązane sznurowadła. Przejawów jest znacznie więcej, a zależy to od rodzaju zaburzeń w doświadczaniu świata. 

Problemy ze zmysłem dotyku  to przede wszystkim niepokój, wrogość, a nawet agresja na wrażenia dotykowe, w skrajnych przypadkach nawet na powiew wiatru lub krople deszczu. Dziecko nie lubi czesania, mycia, głaskania, łaskotania, nadmiernie reaguje nawet małe zadrapanie. Nie lubi niespodzianek, ani gestów przyjaźni i miłości. Może wybrzydzać przy jedzeniu, np. nie jada pokarmów, w których mogą występować kawałki. Nie lubi kąpieli. Unika chodzenia boso po trawie, piasku, ale też może chodzić na palcach, żeby zminimalizować kontakt z podłożem. Często  narzeka na szwy w skarpetkach, unika dotykania pewnych materiałów, nie chce nosić czapki, rękawiczek. Unika zabaw, przy których można się pobrudzić, np. piasek, farby, klej, glina, itp. Problem stanowią też działania odwrotne, a mianowicie dziecko nie czuje dotyku, jest nieświadome, że ma brudną buzię, potargane włosy, czy ubranie w nieładzie, nie płacze, gdy się przewróci, jakby nie odczuwa bólu.  Nie rozumie, ze może wyrządzać innym ból podczas zabawy, sprawia wrażenie braku wyrzutów sumienia, bo nie zdaje sobie sprawy, ze inni odczuwają ból (zbyt mocno ściska inne dzieci, czy głaszcze kota). Chodzi boso po kamieniach, czy ostrym żwirku. Preferuje mocno przyprawione potrawy. Nie sposób wymienić wszystkich przejawów związanych ze zmysłem dotyku.

Trudne do zaobserwowania w doświadczaniu świata są zaburzenia zmysłu słuchu. Najczęściej podawane problemy w zakresie zmysłu słuchu to niepokój wywołany odgłosami, które na ogół nie przeszkadzają, np. spłuczka w toalecie, bicie dzwonów, cicha muzyka,  trudności z rozpoznawaniem poszczególnych dźwięków, ze śledzeniem dźwięków w otoczeniu (np. odgłosu kroków), trudności z przypominaniem sobie słów, tekstów piosenek lub poleceń zarówno natychmiast po usłyszeniu dźwięków,  jak i później.  Problemy z kojarzeniem nowych dźwięków z dźwiękami znanymi lub symbolami wzrokowymi (litery, cyfry, nuty). Brak rozumienia dowcipów, haseł do krzyżówek, rozmów, ani ustnych poleceń.

W aspekcie zmysłu wzroku najczęstsze przejawy w błędnym doświadczaniu świata to: zasłanianie oczu, mrużenie powiek, unikanie jasnego światła (np. dziecko chce nosić okulary przeciwsłoneczne), unikanie kontaktu wzrokowego, łapania piłki. Dziecko może mieć trudności z trójwymiarowym widzeniem obiektów, z oceną odległości między obiektami (także pomiędzy słowami, literami, cyframi).

W doświadczaniu świata nie można pominąć zaburzeń zmysłów smaku i powonienia. Najczęściej spotyka się problemy polegające na unikaniu chodzenia do łazienki (dziecko nie może znieść zapachu środków odkażających), unikanie jedzenia o bardzo silnym zapachu lub też jedzenie i wąchanie wszystkich substancji o bardzo intensywnym zapachu.

Doświadczanie świata wszystkimi zmysłami to główne działania profilaktyczne i terapeutyczne w rozwoju dziecka. Sala doświadczania świata powstała w naszym Uniwersytecie w ramach Projektu pn.: „Uniwersyteckie innowacje w dziedzinie nauk społecznych UPH w Siedlcach” realizowanego na podstawie umowy o dofinansowanie nr projektu: POWR.03.01.00-00-ZR43/18-01. Pracownia wyposażona jest w przyrządy do stymulowania doświadczania świata wszystkimi zmysłami. Studenci w sposób praktyczny poznają metody doświadczania świata zmysłami w rozwoju dziecka. Fakturowa ścieżka sensoryczna wykorzystywana jest do stymulowania zmysłów poprzez dotyk. Łóżko wodne z podstawą muzyczną pozwala wykonywać ruchy i czuć własne ciało. Dodatkowy efekt uzyskuje się poprzez aktywację urządzeń dźwiękowych w podstawie łóżka. Dźwięki z odtwarzacza CD w łóżku z podkładem muzycznym, odpowiednio przetworzone i wzmocnione, powodują drgania wody w materacu, co pozwala na odbieranie nowych bodźców. Doznania wzmaga kołdra obciążeniowa dla podtrzymywania uczucia ciężaru całym ciałem. Nad łóżkiem umieszczone jest rozgwieżdżone niebo z podświetleniem, co wspomaga ćwiczenia zmysłu wzroku, wyobraźni, percepcji i koncentracji uwagi dziecka. W kabinie umieszczone zostały sprzęty do ćwiczeń zmysłu równowagi: lina wspinaczkowa, swing – roller, huśtawka, wisząca kula do refleksoterapii. Są też piłki z kolcami, równoważnie, sensoryczne bloki świetlne. Tunel świetlny, pufy sako i zabawki sensoryczne dają możliwość tworzenia wielu ćwiczeń dla różnych doświadczeń zmysłowych. W lustrzanym domku znajduje się dodatkowe wyposażenie: zestaw światłowodów i słup wody bąbelkowej dający efekt nieskończonej przestrzeni, przez co stwarza możliwości odbioru nowych bodźców, wzbogacania doznań, możliwość wyciszenia i relaksu. Różnorodność zabaw i doświadczeń zmysłowych warunkuje dalszy prawidłowy rozwój dziecka.

dr Małgorzata Wiśniewska