Tradycja na miarę: Kulisy tworzenia strojów ludowych dla zespołów z Sarnak

Gminny Ośrodek Kultury w Sarnakach wiosną 2024 roku rozpoczął realizację projektu "Zakup strojów ludowych dla zespołów wokalnych i tanecznych działających przy Gminnym Ośrodku Kultury w Sarnakach". Na ten cel GOK pozyskał dotację z Narodowego Centrum Kultury w ramach programu EtnoPolska. Edycja 2024. Projekt zakładał zakup łącznie 45 kompletów strojów ludowych, w tym 17 kompletów strojów dla dziewczynek, 13 dla chłopców, 13 dla kobiet i 2 dla mężczyzn.

Aby lepiej zrozumieć, jak wyglądał proces realizacji tego projektu, oddajmy głos jednej z osób zaangażowanych w jego przebieg. Oto, jak opowiada o wyzwaniach, które towarzyszyły całemu przedsięwzięciu:

Zadanie, choć z pozoru łatwe, okazało się wyzwaniem z kilku powodów. Zakup strojów ludowych różni się znacząco od nabywania np. strojów sportowych czy baletowych, gdzie wystarczy odwiedzić stronę internetową i zamówić gotowy produkt w odpowiednim rozmiarze. Trudności wynikały między innymi z faktu, że firm zajmujących się szyciem takich strojów jest niewiele, a zainteresowanie nimi jest duże. Proces ich produkcji jest czasochłonny, zwłaszcza ze względu na hafty i inne elementy wykonywane ręcznie. Stroje trzeba zamawiać z dużym wyprzedzeniem – czasem nawet rok wcześniej – a my mieliśmy na realizację jedynie sześć miesięcy, przy czym nie byliśmy jedynymi klientami. Jeśli firmy nie mają zapasów tkaniny o wzornictwie charakterystycznym dla danego regionu, trzeba ją utkać, co dodatkowo wydłuża czas realizacji. Nawet jeśli tkanina jest dostępna, istnieje ryzyko, że została już wykorzystana do uszycia strojów dla innego zespołu, co może skutkować tym, że dwa zespoły wystąpią w identycznych strojach. W przyszłości może to prowadzić do zubożenia różnorodności wzornictwa prezentowanego odbiorcom, np. na festynach czy dożynkach. Etnografowie i znawcy tematu podkreślają, że zespoły, podobnie jak kiedyś kobiety, powinny różnić się od siebie. Trudno sobie wyobrazić, aby wszystkie kobiety w całej wsi wyglądały tak samo. Tkaniny kiedyś tkano w domach na krosnach, i choć istniały pewne kanony, różniły się one w zależności od dostępnych materiałów, np. koloru wełny.

Kolejną trudnością była liczba kompletów strojów do uszycia – aż 45. Chcieliśmy także, aby były one oryginalne i zgodne z tradycją naszej gminy. Pierwszym etapem naszego zadania były badania mające na celu ustalenie, jaki strój ludowy noszono niegdyś w gminie Sarnaki. Według etnografów oraz opracowania J. Świeżego, w jednej części gminy noszono strój podlaski nadbużański. Jak wyglądał strój w pozostałych częściach gminy? Czy był taki sam, czy inny? Odpowiedź na to pytanie nie była prosta. Kwerendy w muzeach oraz poszukiwania w literaturze przedmiotu nie przyniosły jednoznacznych rezultatów. W muzeach zachowało się jedynie kilka ubiorów, i to z jednej miejscowości, od jednej kobiety. Wobec tego rozpoczęliśmy badania terenowe, polegające na rozmowach z najstarszymi mieszkankami poszczególnych wsi. Z tych rozmów uzyskaliśmy informacje, które przybliżyły nam wygląd stroju ludowego noszonego w dwudziestoleciu międzywojennym. Był to ostatni okres, w którym noszono stroje ludowe, wyraźnie już pod wpływem mody miejskiej. Ten typ stroju był popularny na szerokim obszarze, co czyniło go dla nas interesującym. Po pierwsze, był mało znany i mniej strojny niż strój podlaski nadbużański, co sprawiło, że nasz zespół dorosłych wyróżniał się spośród innych podlaskich zespołów, co było jednym z celów projektu. Po drugie, szeroki zasięg tego ubioru – obejmujący Podlasie Południowe, Północne oraz Zachodnie – pasował do szerokiego repertuaru śpiewanego przez Zespół Ludowy z Sarnak.

Strój ten składał się z białej koszuli z kołnierzykiem, spódnicy „z ogonem” uszytej z tkaniny w tzw. wałeczki, białej płóciennej zapaski oraz białego półczepka. Oprócz zespołu dorosłych w GOK działa również dziecięcy zespół ludowy. Dla dzieci uszyto stroje podlaskie nadbużańskie, znane z opracowań i zabytków muzealnych. Dziewczynki noszą spódnice z tkaniny w pasy, tzw. pasiak nadbużański, białe bluzki z przyramkami oraz białe płócienne fartuchy. Dla chłopców i mężczyzn uszyto spodnie z kremowego sukna, białe koszule oraz czarne kamizelki, a także utkano pasy. Zakupiono również 28 par obuwia ludowego.

Choć projekt został zakończony, Gminny Ośrodek Kultury nie kończy badań nad strojem ludowym w gminie Sarnaki. Nadal prowadzone są badania terenowe oraz kwerendy w muzeach i archiwach. GOK szuka także środków na doszycie i dokupienie brakujących elementów stroju podlaskiego nadbużańskiego, ponieważ środki z dotacji Narodowego Centrum Kultury nie wystarczyły na zakup wszystkich potrzebnych części, np. gorsetów nadbużańskich dla dziewczynek.

Projekt zakończył się cyklem sześciu koncertów dla mieszkańców gminy Sarnaki – dzieci, młodzieży, seniorów oraz członków kół gospodyń wiejskich. Podczas koncertów można było podziwiać nie tylko nowe stroje, ale także nowy repertuar zespołów ludowych z GOK. Stroje zostały zakupione dzięki dofinansowaniu ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Narodowego Centrum Kultury EtnoPolska. Edycja 2024.