Święty Jozafat Kuncewicz. Z Podlasia do Watykanu

Jozafat Kuncewicz to święty Kościoła katolickiego, patron diecezji drohiczyńskiej i siedleckiej. 

Był biskupem unickiej diecezji połockiej orędownikiem i gorącym zwolennikiem unii brzeskiej. Podczas pracy duszpasterskiej w Witebsku 12 listopada 1623 r. został zamordowany przez tłum prawosławnych mieszczan. 

Kult Jozafata Kuncewicza w Cerkwi unickiej był konsekwentnie tworzony od momentu śmierci. Zaowocowało to procesem beatyfikacyjnym zakończonym dekretem papieża Urbana VIII z 16 maja 1642 r.  Centrum budowania kultu stanowiły relikwie. Ciało Jozafata Kuncewicza, złożone w Połocku w katedrze arcybiskupiej, pozostawało tam do 1705 r. Wówczas na wieść o zniszczeniu wizerunku bł. Jozafata w Witebsku przez wkraczające do Rzeczypospolitej wojska rosyjskie, bazylianie wynieśli je z cerkwi, a następnie powierzyli wielkiemu kanclerzowi litewskiemu Karolowi Radziwiłłowi. 

Podczas wojny relikwie podróżowały w obozie wojennym Radziwiłła, pod strażą towarzyszącego bazylianina, a po wycofaniu się wojsk szwedzkich i rosyjskich zostały umieszczone w książęcej kaplicy w Białej Radziwiłłowskiej (współcześnie Podlaskiej). Relikwie wzbudzały zainteresowanie rodu Czartoryskich. Chcieli oni umieścić je w Wołczynie. Sapiehowie z kolei planowali ulokowanie ich w rodzinnej siedzibie w Różanie. Konsekwencją konfliktu aspiracji magnackich rodów był dokonany z inspiracji Czartoryskich najazd wojsk rosyjskich na Białą po sejmie konwokacyjnym w 1764 r. W jego trakcie siedziba Radziwiłłów została zniszczona, książę Karol Stanisław Radziwiłł „Panie Kochanku” uciekł, a próba odebrania relikwii nie powiodła się, ponieważ bazylianie z bialskiego klasztoru zdołali je wynieść z książęcej kaplicy i zamurować w zamku.

W 1769 r. relikwie procesjonalnie przeniesione zostały z kaplicy zamkowej do nowej, okazałej świątyni bazyliańskiej (współcześnie kościół Narodzenia NMP). W uroczystościach uczestniczyli wierni obu obrządków z okolic Janowa, Białej i Brześcia. Relikwie umieszczono w bogato zdobionej trumnie na honorowym miejscu. Od tego wydarzenia świętowanie związane z kultem bł. Jozafata w przybrało charakter masowy. Do Białej przybywały rzesze wiernych, najliczniej w czasie odpustów (wrzesień, listopad). 

W XIX wieku kult męczennika służył kształtowaniu postaw antyrosyjskich. W 1861 r. podczas obchodów odpustowych we wnętrzu bialskiej świątyni biskup janowski czyli podlaski Piotr Paweł Beniamin Szymański umieścił namalowany przez Józefa Simmlera obraz przedstawiający śmierć Jozafata Kuncewicza. Piętnaście tysięcy wiernych usłyszało kazania krytykujące politykę cara i wzywające do zbrojnego powstania.

29 czerwca 1867 r. Stolica Apostolska dokonała kanonizacji Jozafata Kuncewicza. Decyzja ta wzmacniała znaczenie kultu męczennika za unię dla postawy unitów broniących się przed przymusem przejścia do Cerkwi prawosławnej. Władze rosyjskie, aby nie nadawać rozgłosu o kanonizacji biskupa Jozafata, zabroniły organizacji jakichkolwiek ceremonii.

Kolejnym krokiem mającym doprowadzić do eliminacji kultu męczennika była decyzja o remoncie cerkwi, w trakcie którego usunięto relikwie św. Jozafata. 26 maja 1873 r. trumnę z relikwiami przeniesiono do krypt bialskiej cerkwi i zamurowano.

Relikwie św. Jozafata Kuncewicza wydobyto z podziemi pobazyliańskiej cerkwi dopiero po opuszczeniu Białej przez Rosjan podczas I wojny światowej i wywiezione w 1917 r. do Wiednia, a następnie w 1949 r. do Watykanu, gdzie spoczywają do dzisiaj w bazylice św. Piotra.

Dorota Wereda

Autorka jest profesorem w Instytucie Historii UPH w Siedlcach