Zapomniana historia siedleckich Żydów

Planując zwiedzanie historycznych miejsc sięgamy po mapy, przewodniki, organizujemy dalekie podróże. Tymczasem wiele z takich miejsc, nierzadko zapomnianych, jest niemal na wyciągnięcie ręki. W Siedlcach odkryć można te związane z dawną żydowską historią miasta: domy, szkoły czy cmentarze. W wędrówce śladami siedleckich Żydów pomoże Wirtualny Sztetl.

Na ślady przedwojennej społeczności żydowskiej w Siedlcach natknąć się nietrudno. Nic w tym dziwnego - w szczytowym momencie, w połowie XIX wieku, Żydzi stanowili blisko 3/4 mieszkańców miasta. Przed II wojną światową żydowskich mieszkańców było tu niemal 15 tysięcy. O ich historii i zachowanych do dziś miejscach związanych z życiem tej społeczności przeczytać można na portalu Wirtualny Sztetl , prowadzonym przez Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.

W przestrzeni miejskiej zachowały się domy zamieszkiwane niegdyś przez żydowskie rodziny. O tej obecności świadczą dziś ślady po mezuzach przy wejściach do domów, na przykład te przy ul. Pułaskiego 33 i ul. Kochanowskiego 8, a także tabliczki z nazwiskami właścicieli nieruchomości. Jedną z nich zobaczyć można przy ul. Szkolnej 27. Współczesna, umieszczona w 2010 r., tablica na ścianie kamienicy przy ul. Sienkiewicza 33
upamiętnia jednego z żydowskich mieszkańców Siedlec, Adolfa Huberta Gancwola-Ganiewskiego – fotografa i społecznika, który w miejscu tym prowadził swoją pracownię.

Warto udać się także na ulicę Browarną, gdzie pod numerem 4 mieściła się religijna szkoła Talmud Tora, zbudowana w 1903 roku. Początkowo uczyło się w niej kilkudziesięciu chłopców, w okresie międzywojennym już ponad trzystu. Szkoła działała pod wpływem konserwatywnej partii Agudas Izrael , przez pewien czas w jej murach funkcjonowała także jesziwa . Obecnie w tym gmachu swoją siedzibę ma Centrum Kształcenia Ustawicznego.

W Siedlcach funkcjonowała także oświata syjonistyczna. Przy ul. Floriańskiej 17 swoją działalność w roku szkolnym 1926/1927 rozpoczęła szkoła Tarbut , która szybko uznana została za najlepszą szkołę żydowską w mieście. W latach trzydziestych XX w. przeniesiono ją do nowego lokalu przy ul. Warszawskiej 60 (obecnie J. Piłsudskiego). Szkoła istniała do wybuchu II wojny światowej. Niestety do czasów współczesnych nie zachowały się ani siedlecka synagoga, ani żaden z ponad trzydziestu działających w mieście domów modlitwy. Jedynym istniejącym dziś obiektem związanym z żydowskim kultem religijnym jest budynek przy ul. Biskupa Ignacego Świrskiego 19, gdzie mieścił się dom modlitwy. Dziś
nieruchomość ta jest własnością prywatną.

W siedleckiej gminie żydowskiej funkcjonowały trzy cmentarze . Dwa najstarsze, przy ulicach Berka Joselewicza i Armii Krajowej, zostały zniszczone. Przetrwał natomiast cmentarz przy ul. Szkolnej 29, nazywany Nowym.

Został założony w 1807 r., a ostatni pochówek na tej nekropolii odbył się w roku 1988. Obecnie cmentarz zajmuje powierzchnię 3ha i znajduje się tam około tysiąca macew . W czasie wojny, pod koniec 1940 r., niemieckie władze okupacyjne utworzyły w Siedlcach dwie dzielnice żydowskie . Były to getta o charakterze otwartym, obejmowały rejony miasta dotychczas zamieszkiwane przez Żydów. Pierwsze z nich znalazło się w rejonie ulic: 1 Maja, Orzeszkowej, Kochanowskiego, Stary Rynek, Browarnej, Jatkowej, Targowej, Asłanowicza, Błonie, Pustej. Drugie w rejonie: Sienkiewicza, Kilińskiego, Przejazd, Asza, Koziej, Poprzecznej, Pułaskiego, Przechodniej. W 1941 r. Niemcy utworzyli getto zamknięte, otoczone drutem kolczastym, w którym panowały dramatyczne warunki życia - przeludnienie i choroby.

Akcja likwidacyjna getta rozpoczęła się 22. sierpnia 1942 roku. Większość ludzi została wywieziona do obozu zagłady w Treblince, innych Niemcy zabili na miejscu. Upamiętnieniem tego najciemniejszego okresu w dziejach siedleckich Żydów jest pomnik znajdujący się przy ul. Berka Joselewicza 4. Więcej informacji na temat żydowskiej historii Siedlec można znaleźć na portalu Wirtualny Sztetl. Warto tam zajrzeć i wybrać się w te miejsca, które można porównać z unikatowymi zdjęciami w galerii Sztetl (klik).