Powstańcy walczyli pod węgrowskimi Termopilami

Bitwa powstańców z wojskami rosyjskimi pod Węgrowem stoczona dniu 3 lutego 1863 roku była jedną z najważniejszych w powstaniu styczniowym. 

Była ona jedną z pierwszych i większych bitew na pograniczu Mazowsza i Podlasia. Od 1917 roku każda kolejna rocznica wybuchu powstania styczniowego i bitwy pod Węgrowem są uroczyście obchodzone w Węgrowie. Wcześniejsze próby upamiętnienia bohaterstwa Węgrowskich Spartan, jak określano kosynierów atakujących kawalerie i armaty rosyjskie były ostro tępione przez władze zaborcze.  Po ewakuacji carskiej armii i administracji węgrowianie mogli wznieść  pomnik na miejscu bitwy.

W ostatnich latach podjęto wiele działań upamiętniających czyn powstańczy. Znacznym nakładem środków odnowiono pamiątkowy głaz na mogile Powstańców i zagospodarowano jego otoczenie. W maju 2017 roku odsłonięto w miejscowości Stary Dwór w gminie Wierzbno pomnik upamiętniający powstańców księdza Stanisława Brzóski, a w styczniu 2018 roku odbyła się w Węgrowie konferencja naukowa poświęcona powstaniu styczniowemu. Zgodnie z oczekiwaniami mieszkańców władze miasta podjęły w latach 2017 -2018 starania o umieszczenie Bitwy pod Węgrowem na tablicach Chwały Oręża Polskiego Grobu Nieznanego  Żołnierza w Warszawie. Nie przyniosły one jak dotychczas pozytywnego rezultatu, ale miejmy nadzieję, że kontynuowane będą działania burmistrza Krzysztofa Wyszogrodzkiego, który składał stosowne wnioski w różnych centralnych urzędach. Nie przyniosły one jak dotychczas pozytywnej decyzji, ale miejmy nadzieję, że obecne władze miasta i powiatu będą je kontynuować. Z pewnością zyskają one wsparcie naszych parlamentarzystów. Przemawiają za tym sposobem upamiętnienia bitwy pod Węgrowem nie tylko oczekiwania mieszkańców Węgrowa.

Rok temu pisałem, że był on zgłaszany w wielu opracowaniach i publikacjach naukowych i popularnych poświęconych powstaniu styczniowemu. Ich autorzy podkreślali, że będzie to właściwa forma upamiętnienia udziału mieszkańców Mazowsza i Podlasia w bitwach i potyczkach toczonych w 1863 i 1864 roku na tym na terenie. Tegoroczne obchody kolejnej rocznicy wybuchu powstania i bitwy pod Węgrowem są dobrą okazją do przypomnienia niektórych ze zgłaszanych przez badaczy argumentów. Powstanie styczniowe na Mazowszu i Podlasiu, którego symbolem jest bitwa pod Węgrowem trwało najdłużej. Zwracał na to uwagę Józef Piłsudski. Miało ono poparcie mieszkańców licznych na tym terenie szlacheckich zaścianków. Oni to stanowili największą grupę uczestników zgrupowania pod Węgrowem. Z nich rekrutowali się kosynierzy atakujący rosyjskie armaty. W domach drobnej szlachty powstańcy znajdowali schronienie i leczyli rany. Dzięki patriotycznej postawie mieszkańców miast takich jak Węgrów oraz  okolicznych wsi władzom carskim nie udało się zorganizować poparcia ludności chłopskiej dla akcji słania adresów do cara czy wydawania powstańców. 
Wniosek  o umieszczenie bitwy pod Węgrowem na jednej z tablic Grobu Nieznanego Żołnierza prezentował min. historyk wojskowości pułkownik dr hab. Jeremiasz Ślipiec, który pisał  „W całokształcie działań powstańczych batalia węgrowska jawi się jako jedna z największych… a bitwa ta doczekała się upamiętnienia w twórczości malarskiej i literackiej. Szkoda tylko, że nie została ona uwzględniona na tablicach Panteonu Żołnierskiej Chwały, którym jest Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie”.

Podobna jest opinia dr Emila Noińskiego zaprezentowana w materiale zatytułowanym „Polskie Termopile. Bitwa pod Węgrowem 3 lutego 1863 roku w historiografii ,tradycji i świadomości Polaków”, który pisze : „Zarówno w literaturze, sztuce i poezji, a przede  wszystkim dzięki bohaterskiemu wyczynowi powstańców, bój węgrowski  na trwale wszedł  do panteonu militarnych dziejów Polski, choć pominięty został na tablicach kommemoratywnych Panteonu Żołnierskiej Chwały Nieznanego Żołnierza w Warszawie”. Zdaniem dr Mirosława Roguskiego bitwa pod Węgrowem  była jedną z największych bitew insurekcji styczniowej. Poprzedziły ją walki i potyczki toczone od 23 stycznia w kilku miejscowościach regionu (Łochów 23 i  27 stycznia, Mokobody, Szaruty Jarnice - 31 stycznia i 1 lutego ). W Węgrowie już na początku powstania miała miejsce koncentracja największego na pograniczu Mazowsza i Podlasia. Zgrupowanie liczące około 3500 powstańców było jednym z największych w całym okresie powstania. W dniach od 23/24 stycznia do 3 lutego 1863 roku władze w mieście i okolicy sprawowali powstańcy. W Siemiatyczach zgrupowanie liczyło około 3000 powstańców, pod Ojcowem 2500, w Wąchocku 1400, w okolicach Janowa około 1000. Zgrupowanie Ramotowskiego "Wawra " działające w północno wschodniej Polsce(okolice Łomży - Augustowa ) liczyło od kilkuset do tysiąca powstańców. Tak duża liczba ochotników przybyła w pierwszych dniach powstania do Węgrowa świadczy o masowym poparciu powstania przez miejscową ludność. Może świadczyć, że wcześniej była prowadzona na tym terenie działalność przygotowująca ludność  do powstania. Zgrupowanie stanowiło poważne zagrożenie dla ważnych dla armii rosyjskich szlaków komunikacyjnych oraz dla garnizonów  w Siedlcach i Brześciu. W celu zniszczenia  powstańczych oddziałów skierowano do Węgrowa  dwie kolumny wojsk rosyjskich. Pierwszą tworzyły oddziały wyodrębnione z garnizonu warszawskiego, które miały atakować Węgrów od strony Łochowa i Małkini, a drugą oddziały  atakujące powstańców od strony Siedlec. Z oddziałami nadciągającymi od Siedlec toczyli  powstańcy walki w dniach 31 stycznia - 3 lutego 1863 roku.

Dr Mirosław  Roguski podkreśla, „bitwa stoczona 3 lutego, a szczególnie bohaterska szarża kosynierów na rosyjskie armaty odegrała ważną rolę w  podtrzymywaniu ducha walki w następnych miesiącach powstania oraz w działaniach propagandowych władz powstańczych. Władze powstańcze wykorzystywały ją także w budowaniu  poparcia europejskiej opinii publicznej dla powstania. Od początku odgrywała ona doniosłą rolę w  kształtowaniu świadomości narodowej oraz umacnianiu postaw patriotycznych kilku pokoleń Polaków walczących o niepodległość Polski. Bitwa znalazła ważne miejsce w polskiej historiografii, literaturze i tradycji. Została porównana  przez francuskiego poetę Augusta Barbiera, autora wiersza  Atak pod Węgrowem do bohaterskiej walki Spartan pod Termopilami”. Podobnie jak poeta francuski, także Cyprian Kamil Norwid w wierszu Vanitas, przyrównał bitwę do walki pod Termopilami. Bohaterstwo powstańców przypominał napisany w 1904 roku wiersz Marii Konopnickiej Bój pod Węgrowem”. Innym godnym przypomnienia argumentem jest opinia historyków wojskowości, którzy obok bohaterstwa powstańców prezentują pozytywne  oceny działań powstańczych dowódców. Wspomniany śp. Jeremiasz Ślipiec podkreślając, że „w całokształcie działań powstańczych batalia węgrowska jawi się jako jedna z największych” ,oceniał pozytywnie trafność przyjmowanych planów rozegrania walki. Na pozytywną ocenę zasługują  prowadzone przez powstańców działania rozpoznawcze. Trafne odgadywanie zamiarów przeciwnika i dostosowanie do nich prowadzonych działań zapobiegło, między innymi dzięki starciu pod Ludwinowem, planowanemu przez Rosjan uderzeniu z kilku kierunków na zgrupowanie powstańców pod Węgrowem. 
Nasz apel do władz miasta i powiatu o ponowienie starania starań w sprawie  umieszczenia bitwy pod Węgrowem na  tablicach Grobu Nieznanego wynika z przekonania, że na taką  formę uznania zasługuje przenoszona z pokolenia na pokolenie troska mieszkańców Węgrowa i okolicznych osad o zachowanie pamięci o bohaterskich czynach powstańców, troska jaką otaczają oni miejsca bitew i potyczek oraz groby powstańców.