Rocznica ustanowienia Orderu Virtuti Militari

Idea nadawania orderów wiąże się z zachodnioeuropejską kulturą rycerską doby późnego średniowiecza. Osoby nimi uhonorowane przez poszczególnych monarchów tworzyły konfraternie zorganizowane na wzór zakonów rycerskich. 

Funkcjonowanie odznaczeń i bractw złożonych z ich kawalerów przyczyniało się do wzmocnienia władzy królewskiej, panujący bowiem dodawali sobie splendoru pełniąc w nich funkcję wielkich mistrzów oraz podnosili prestiż własnego rodu przyznając wyróżnienia swym krewnym. Przede wszystkim jednak koronowane głowy mogły wykorzystywać ordery w celach politycznych. Nagradzając nimi przedstawicieli elit wiązali ich mocniej z tronem tworząc specyficzny rodzaj zależności od monarchy. Warto przy tym wspomnieć, że bractwa tworzone przez ich kawalerów posiadały ściśle określoną strukturę, statuty, których musieli przestrzegać ich członkowie oraz rozbudowany ceremoniał.

Do najstarszych i najbardziej znanych świeckich orderów można zaliczyć angielski Order Podwiązki, francuskie ordery Gwiazdy i św. Michała, brandenburski Order Łabędzia, czy też flandryjski Order Złotego Runa.

W polsko-litewskiej Rzeczypospolitej inicjatywy o tym charakterze przez długi czas nie miały szans powodzenia jako godzące w ideę równości szlacheckiej, będącą jednym z filarów „złotej wolności”. Herbowi broniąc formalnego egalitaryzmu swojej warstwy społecznej stanowczo potępiali wywyższanie się ponad nią przez członków elit, z czym kojarzono chociażby przyjmowanie zagranicznych godności.

Dotkliwie przekonał się o tym król Władysław IV wysuwając w 1637 r. projekt utworzenia Kawalerii Orderu Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Szlachta storpedowała ten pomysł m.in. zarzucając monarsze, że dąży do powołania czwartego stanu, który miałby funkcjonować obok władcy, senatu i izby poselskiej. Obawiano się również, że panujący będzie traktował odznaczonych w uprzywilejowany sposób przy nadawaniu urzędów i godności.

Sytuacja zmieniła się na początku XVIII w. podczas militarnej i politycznej zawieruchy związanej z III wojną północną toczoną na terenie, formalnie neutralnej, Rzeczypospolitej. August II Wettyn, który wciągnął polsko-litewskie państwo do tego konfliktu, musiał uchodzić do Saksonii pod presją szwedzkich sukcesów oraz detronizacji ogłoszonej przez konfederatów warszawskich w 1704 r. (powołali oni na tron wojewodę poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego). Umocniwszy swoją pozycję, w listopadzie 1705 r. mógł on jednak wrócić do kraju. Zależało mu wówczas przede wszystkim na ustaleniu taktyki działań przeciwko Szwedom z carem Piotrem I. Monarchowie spotkali się w Tykocinie, gdzie Wettyn chcąc uhonorować swoich adherentów ustanowił Order Orła Białego, pozostający do dzisiaj najwyższym polskim odznaczeniem państwowym.

Miał on w tym czasie formę złotego medalu noszonego na błękitnej wstążce, którego awers zajmował biały orzeł z napisem „Pro Fide, Rege et lege”, czyli „za wiarę, króla i prawo”. August II nagrodził nim wówczas swych stronników: kasztelana krakowskiego Hieronima Augustyna Lubomirskiego, kanclerza wielkiego litewskiego Karola Stanisława Radziwiłła i hetmana polnego litewskiego Grzegorza Antoniego Ogińskiego. Prócz tego przyznano go także Rosjanom: gen. Aleksandrowi Daniłowiczowi Mienszykowowi oraz prawdopodobnie gen. Nikicie Iwanowiczowi Repninowi.

Po klęsce Szwedów pod Połtawą, która umożliwiła Wettynowi powrót na tron Rzeczypospolitej, władca zmienił kształt wyróżnienia nadając mu formę krzyża wzorowaną na francuskim Orderze św. Ducha z 1578 r. Odznaczenie to miało być narzędziem w ręku władcy, służącym do honorowania wiernych mu osób oraz pozyskiwania zwolenników z grona szlachty i magnaterii. Po III rozbiorze Order został zniesiony, przywrócono go jednak w czasach Księstwa Warszawskiego oraz Królestwa Kongresowego. Po upadku powstania listopadowego Mikołaj I Romanow ponownie go skasował wprowadzając na jego miejsce własne „cesarskie i królewskie” odznaczenie. W 1921 r. został restytuowany przez sejm II Rzeczypospolitej.

Odmienne cele przyświecały natomiast Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, kiedy w 1765 r. ustanawiał Order Świętego Stanisława. Władca inicjując nadawanie tego odznaczenia kierował się bowiem dobroczynnością – jego kawalerowie zostali zobowiązani m.in. do uiszczania rocznej opłaty na rzecz Szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie. Wyróżnienie to miało formę emaliowanego na czerwono krzyża maltańskiego z czterema białymi orłami pomiędzy ramionami, w którego centrum umieszczono wizerunek świętego patrona. Towarzyszyła mu łacińska dewiza „praemiando incitat” tj. „nagradzając zachęca”. Był on nadawany jeszcze w czasach Królestwa Polskiego, po klęsce powstania listopadowego włączono go zaś do wachlarza rosyjskich odznaczeń. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. władze polskie nie zdecydowały się na jego odnowienie.

Jeszcze inaczej kształtuje się geneza najwyższego polskiego odznaczenia wojennego, tj. Orderu Wojskowego Virtuti Militari (łac. męstwu wojskowemu). Jego ustanowienie wynikało z potrzeby podniesienia morale żołnierzy walczących z Rosjanami w czasie wojny w obronie Konstytucji 3 maja, co spodziewano się osiągnąć poprzez nagradzanie ich odwagi. Według historyków, była to wspólna inicjatywa króla Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz jego bratanka księcia Józefa. Pierwsze egzemplarze Orderu wybito 15 czerwca 1792 r., przyznano je zaś 22 czerwca, w kilka dni po niespodziewanym zwycięstwie nad armią Katarzyny II w bitwie pod Zieleńcami (18 czerwca). Początkowo miały one prosty, owalny kształt. Na awersie widniał królewski monogram „SAR” (Stanislaus Augustus Rex), nad którym umieszczono dwie gałązki palmowe. Rewers wypełniał zaś napis „VIRTUTI MILITARI”, poniżej którego zamieszczono podobny ornament roślinny. Jego pierwszym kawalerami byli m.in. książę gen. Józef Poniatowski, gen. Tadeusz Kościuszko oraz gen. Michał Wielhorski.

Wojna z Rosją zakończyła się porażką, król jednak nie wycofał się z idei używania tego odznaczenia. Orderowi nadano formę krzyża oraz opracowano jego statut, opierając go na zasadach austriackiego Orderu Wojskowego Marii Teresy. Przyjęto, że „Virtuti” będzie nadawane wyłącznie jako nagroda za poświęcenie na polu bitwy, co miało wykluczać możliwość wykorzystywania go w celach politycznych bądź kurtuazyjnych. Zadecydowano także o podziale wyróżnienia na pięć klas uściślających kategorie jego przyznawania. Podobnie jak Order Orła Białego, został on skasowany po III rozbiorze, przywrócony w czasach Księstwa Warszawskiego i Kongresówki, ponownie zniesiony po powstaniu listopadowym i restytuowany przez II Rzeczpospolitą w 1919 r.

Aktualnie Order Orła Białego jest przyznawany przez prezydenta Rzeczpospolitej „za znamienite zasługi cywilne i wojskowe dla Rzeczypospolitej Polskiej, położone zarówno w czasie pokoju jak i w czasie wojny […] najwybitniejszym Polakom oraz najwyższym rangą przedstawicielom państw obcych”.

Order Wojenny Virtuti Militari nadawany jest przez tegoż podczas wojny lub przez 5 lat od jej zakończenia. Funkcjonuje pięć klas określających kandydatów do odznaczenia. Krzyż Wielki Orderu Wojennego Virtuti Militari (klasa I) może otrzymać „Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej za zwycięską wojnę” oraz wyższy dowódca za „całokształt działalności w czasie wojny”.

Krzyż Komandorski Orderu Wojennego Virtuti Militari (klasa II) „może być nadany dowódcy armii lub innemu wyższemu dowódcy za śmiałe i pełne inicjatywy prowadzenie operacji wojennej, mającej duże znaczenie dla przebiegu wojny”. Krzyż Kawalerski Orderu Wojennego Virtuti Militari (III klasa) to wyróżnienie, które może być przyznane dowódcom jednostek „za nadzwyczajne czyny bojowe lub wybitną inicjatywę, połączoną z umiejętnym i skutecznym dowodzeniem” oraz w wyjątkowych przypadkach „oficerowi sztabu za współpracę z dowódcą, jeżeli współpraca ta w sposób wybitny przyczyniła się do zwycięstwa w bitwie”.

Krzyż Złoty Orderu Wojennego Virtuti Militari (klasa IV) „może być nadany oficerowi za umiejętne i skuteczne dowodzenie jednostką bojową lub za inny czyn zapewniający sukces bojowy, podoficerowi lub żołnierzowi posiadającemu już Krzyż Srebrny za czyn wybitnego męstwa, połączony z narażeniem życia”. Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari (klasa V) to zaś odznaczenie, którym może zostać wyróżniony dowódca lub żołnierz „za śmiały czyn bojowy lub osobiste męstwo, a także osobom cywilnym za okazanie niezwykłego męstwa”.

Artur Goszczyński

Autor jest doktorem nauk humanistycznych, adiunktem w Instytucie Historii UPH, oraz pracownikiem Fundacji im. Janusza Kurtyki