Jakimi prawami dysponuje dzisiaj człowiek i co z tego ma?

O prawach człowieka w systemie demokratycznym i instytucjach, które mają stać na straży ich przestrzegania – dr hab. Arkadiusz Indraszczyk, prof. uczelni i dr Agnieszka Dybowska z Instytutu Nauk o Polityce i Administracji Uniwersytetu w Siedlcach.

Idea praw człowieka i ich ochrony narodziła się już w Starożytności ale wielu przedstawicieli nauki prawa międzynarodowego i europejskiego uważa, że kodyfikacja i konstytucjonalizacja praw człowieka rozpoczęła się  w II połowie XVII w., a swój najpełniejszy wymiar osiągnęła dopiero po II wojnie światowej, kiedy to prawa człowieka stały się znaczącym elementem życia społecznego.

Do najważniejszych dokumentów o mocy aktów prawnych, w których spisywano katalogi praw człowieka należą przede wszystkim Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela uchwalona na początku rewolucji francuskiej w 1789 r. i od tego czasu będąca częścią porządku konstytucyjnego Francji; seria dziesięciu poprawek do Konstytucji Stanów Zjednoczonych przyjętych w 1791 r. Na nich wzorowały się następnie społeczeństwa innych państw domagające się takich samych praw. Powszechność wpisywania szerokiego katalogu praw człowieka do konstytucji poszczególnych państw nastąpiła już po I wojnie światowej. Natomiast utworzenie międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka miało miejsce dopiero po II wojnie światowej.

Prawa człowieka zostały bowiem zdefiniowane i zapisane przez ONZ, najpierw w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r., a następnie w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. Dla obywateli państwa polskiego niezwykle ważnym dokumentem jest przedstawiona w 2000 r. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, która od 2009 r. ma moc obowiązującą taką jaką mają traktaty UE.

Są to prawa osobiste, polityczne i obywatelskie, wynikające z natury ludzkiej takie jak między innymi, prawo do życia, prawo do wolności osobistej, prawo do wolności wyznania, prawo do wolności wyrażania poglądów, prawo do wolności od tortur, prawo równości każdego wobec prawa, prawo do rzetelnego procesu sądowego, prawo do swobodnego przemieszczania się, czynne i bierne prawo wyborcze, prawo zrzeszania się, prawo do udziału w życiu publicznym, prawo skargi na organy państwowe czy prawo do informacji. Przysługują one każdemu człowiekowi i są niezależne od ustroju politycznego obowiązującego w państwie. Określamy je mianem praw podstawowych czy fundamentalnych.

W 1979 czesko-francuski prawnik, Karel Vasak, sformułował koncepcję, która zakłada podział praw człowieka na trzy generacje, a prawa podstawowe przypisał do I generacji. Jako prawa II generacji uznał prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne, które nakładają na państwo obowiązki ekonomiczne i socjalne wobec obywateli. Źródłem praw II generacji jest między innymi Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych z 1966 roku. Są one także zawarte we wspomnianej już Karcie Praw Podstawowych UE. Prawa kolektywne, solidarnościowe, czyli uprawnienia przysługujące grupom, zbiorowościom, narodom, odnoszące się do jakości ich życia – między innymi prawo do pokoju, prawo do rozwoju, prawo do bezpiecznego środowiska, prawo do korzystania ze wspólnego dziedzictwa ludzkości to trzecia generacja praw człowieka. Obecnie wielu badaczy wskazuje także na prawa człowieka IV generacji dotyczące mniejszości seksualnych.

Katalog praw człowieka jest szeroki a więc dysponujemy wieloma prawami, które odnoszą się do różnych dziedzin naszego życia, a trzeba dodać, iż nie jest on zamknięty. Wynika to z faktu, że rzeczywistość, w której żyjemy nieustannie się zmienia. Pojawiają się technologie i sytuacje, których wcześniej nie znaliśmy. Nauczyliśmy się korzystać z praw, z których nasi przodkowie nie zdawali sobie sprawy, choćby z prawa ochrony konsumentów. Dzisiaj korzystamy z tego prawa jeśli zakup produktu czy usługi nie spełnia naszych oczekiwań. We wszystkich krajach Unii Europejskiej istnieją instytucje, które zajmują się ochroną praw konsumentów. Wyzwania współczesnego świata zapewne poszerzą katalog praw człowieka. Na przykład, obecnie wiele mówi się o sztucznej inteligencji. Zastanawiamy się na ile ona pomoże nam żyć a na ile przeszkodzi. Czy będziemy musieli walczyć o prawo do ochrony przed sztuczną inteligencją czy może o prawo do jej posiadania?

Jako obywatele nie zawsze zdajemy sobie sprawę z tego, jak wiele mamy praw i co nam to daje, a przecież to dzięki prawom człowieka jesteśmy wolnymi ludźmi i jesteśmy chronieni przez instytucje publiczne. Prawa człowieka są nieodłącznym elementem demokracji. To dzięki nim mamy zapewniony bezpieczny (bo nie karalny, o ile nie łamiemy prawa) i swobodny udział w życiu politycznym, poprzez tworzenie partii politycznych czy po prostu wyrażanie własnych poglądów w rozmowie czy w prasie. Dzięki nim jesteśmy prawdziwie wolni, ponieważ pozwalają nam na swobodę przemieszczania się, podejmowania pracy, zapewniają godziwe wynagrodzenie (choć o to nieustannie należy zabiegać). Prawa człowieka chronią więc obywateli zarówno przed władzą polityczną jak też i przed nadmiernym wyzyskiem ze strony pracodawców. Pomagają obywatelowi w tym przede wszystkim instytucje takie jak: Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, czy instytucje UE takie jak: Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich czy Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej.

Niestety, na świecie jest wiele sytuacji, w których prawa człowieka są świadomie lub nieświadomie łamane.  Znajomość kultury praw człowieka przyczynia się do ograniczania nieświadomego działania w niezgodzie z prawami człowieka. Nasz Uniwersytet pozwala studentom poszerzyć swoją wiedzę w zakresie znajomości tych praw, a obecnie chcemy tą wiedzą dzielić się również z wszystkimi zainteresowanymi poprzez realizację projektu  – „Prawa człowieka w społeczeństwie demokratycznym”.

Jest to trzyletnie przedsięwzięcie prowadzone przez Instytut Nauk o Polityce i Administracji Uniwersytetu w Siedlcach, które rozpoczęliśmy w tym roku akademickim. W trakcie realizacji projektu planowane jest przeprowadzenie takich działań jak: wykłady otwarte, debata akademicka, webinaria dla pracowników samorządu terytorialnego oraz przedstawicieli organizacji pozarządowych i społeczności lokalnej, międzynarodowa konferencja naukowa, która podsumuje prace badawcze naszego zespołu. Wszystkich zainteresowanych zapraszamy do udziału w projekcie. Bieżące informacje na temat realizacji są dostępne na stronie instytutu w zakładce „Jean Monnet” ponieważ Instytut Nauk o Polityce i Administracji otrzymał od Komisji Europejskiej grant na realizację tego przedsięwzięcia z programu o takiej nazwie. Jest to bardzo prestiżowy grant, który każdego roku otrzymuje tylko kilka uczelni wyższych w Polsce.  

Program „Jean Monnet” został utworzony na cześć żyjącego na przełomie 19 i 20 wieku francuskiego polityka, ekonomisty, twórcy wspólnot europejskich Jeana Monneta.  Z programu przyznawane są granty na działania w dziedzinie kształcenia na poziomie studiów i prowadzenia badań naukowych. Projekty „Jean Monnet” przyczyniają się do rozpowszechniania wiedzy na temat kwestii związanych z integracją Unii Europejskiej. Od 1989 projekty realizowane w ramach programu propagują aktywne obywatelstwo europejskie i podstawowe wartości Unii Europejskiej dotyczące poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego oraz poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Poza tym, działania „Jean Monnet” upowszechniają wiedzę na temat Unii Europejskiej w państwach spoza UE.

Poprzez realizację projektu chcemy upowszechnić wiedzę, że jako obywatele mamy wiele praw i powinniśmy je poznać a także nauczyć się nimi dysponować. Żyjemy bowiem w społeczeństwie demokratycznym, w którym prawa człowieka są gwarantowane i respektowane. Są one jednakże tylko, jak wskazuje na to ich nazwa, prawami i o realizację większości z nich, a głównie praw społecznych i ekonomicznych, my, jako obywatele musimy sami się starać. Nasz los więc w dużej mierze zależy od nas samych.